Ekonomi, çoğu zaman karmaşık istatistiklerle ve soyut kavramlarla açıklansa da bazı benzetmeler konuyu çok daha anlaşılır kılar.

Bunlardan biri de “tahterevalli” ya da diğer adıyla “denge tahtası” benzetmesidir. Tahterevalli, iki ucunda ağırlıklar değiştikçe bir aşağı bir yukarı hareket eden, dengesi sürekli değişen basit bir oyun aletidir. Ekonomideki pek çok dinamik de tıpkı bir tahterevalli gibi, bir denge noktasında tutunmaya çalışırken sürekli dalgalanır, zaman zaman uç noktalara savrulur ve karşılıklı hareketler birbirini dengeler. Bu yazıda “ekonomide tahterevalli” kavramının neyi ifade ettiğini, nerelerde karşımıza çıktığını ve günümüzde hangi somut örneklerde bu etkiyi görebileceğimizi irdeleyeceğiz.
1. Tahterevalli Nedir, Ekonomiyle Ne İlgisi Var?
Tahterevalli, basitçe bir destek noktası etrafında dönen, iki ucunda farklı ağırlıklar taşıyan bir sistemdir. Günlük hayatımızda çocuk parklarında gördüğümüz bu oyun aleti, aslında dengenin nasıl kurulduğu ve nasıl bozulduğunu göstermesi açısından oldukça öğreticidir. Ekonomiye uyarladığımızda ise, tahterevalli etkisi, birbirine zıt iki ekonomik değişkenin birbiriyle etkileşim halinde olması ve birindeki değişimin diğerini doğrudan etkilemesi anlamına gelir.
En bilinen örneklerden biri, faiz oranları ile enflasyon arasındaki ilişkidir. Merkez bankaları, enflasyonu kontrol altına almak için faiz oranlarını artırdığında, bu durum genellikle yatırımların yavaşlamasına ve ekonomide soğumaya sebep olur. Ancak bu kez talep gerilediği için enflasyon düşer. Tam tersine, faiz oranları düştüğünde yatırımlar artar, ekonomik büyüme hızlanır; ancak bu defa talep artışı fiyatların yükselmesine ve enflasyonun tırmanmasına yol açar. İşte bu iniş çıkışlar bir tahterevallinin hareketine benzetilir.
2. Ekonomide Tahterevalli Etkisinin Görüldüğü Alanlar
Ekonomide pek çok alanda tahterevalli etkisini gözlemlemek mümkündür:
Faiz–Enflasyon İlişkisi: Yukarıda bahsettiğimiz gibi, faiz arttığında enflasyon düşer; faiz düştüğünde enflasyon artar. Bu iki değişken çoğu zaman birbirini dengede tutar.
Kur–Cari Açık İlişkisi: Döviz kuru yükseldiğinde ithalat pahalanır ve cari açık daralma eğilimine girer. Ancak ihracat ucuzladığı için rekabet avantajı oluşur. Döviz kuru düştüğünde ise ithalat artar ve cari açık genişler.
Büyüme–İşsizlik İlişkisi: Ekonomik büyüme hızlandığında işsizlik oranı düşer; ancak büyümenin yavaşladığı dönemlerde işsizlik tekrar yükselir.
Talep–Arz Dengesi: Talebin çok arttığı bir ekonomide fiyatlar yükselirken, talebin düştüğü bir dönemde fiyatlar düşer. Bu da fiyat istikrarını sağlamak için sürekli bir tahterevalli dengesine ihtiyaç doğurur.
Bütçe Açığı–Borçlanma Maliyeti: Devlet harcamalarını artırarak büyümeyi desteklemek isterse bütçe açığı büyür, bu da borçlanma maliyetini artırır. Harcamaları kısıp bütçeyi dengelemek isterse, büyüme yavaşlayabilir.
Bu örnekler, ekonomide tek yönlü, doğrusal bir süreç olmadığını; her kararın ve gelişmenin bir karşı etkisi olduğunu gösterir.
3. Güncel Örnekler ve Türkiye Üzerinden Değerlendirme
Türkiye ekonomisi de son yıllarda tam anlamıyla bir tahterevalli hareketine sahne oldu. Örneğin, yüksek enflasyonla mücadele amacıyla uygulanan sıkı para politikaları, kredi faizlerinin yükselmesine ve iç talebin daralmasına yol açtı. Talep daralınca enflasyon baskısı kısmen azaldı, ancak bu kez ekonomik büyüme yavaşladı ve işsizlik oranı artış gösterdi.
2023 ve 2024 yıllarında ise kur korumalı mevduat (KKM) gibi araçlarla döviz talebini kontrol altına almak hedeflendi. Bu politikanın olumlu etkileri görülürken, diğer yandan KKM’nin Hazine’ye getirdiği yük ve yüksek faiz ödemeleri bütçe dengesini bozdu. Bu kez bütçe açığını kapatmak için dolaylı vergiler artırıldı ve yeni zamlar geldi; dolayısıyla enflasyon tekrar yükseldi.
Son olarak, 2025 yılı itibarıyla enflasyonu düşürmek için yeniden sıkı para politikasına dönüldü. Faiz oranlarının yükselmesi, tüketici kredilerinin yavaşlamasına ve konut, otomobil gibi sektörlerde satışların düşmesine sebep oldu. Yani, enflasyonla mücadele ederken büyüme ve istihdamda yeni bir risk doğdu.
Tüm bu gelişmeler, ekonomide atılan her adımın, tahterevallinin diğer ucunda bir karşılık bulduğunu ve yeni bir dengesizlik yaratabildiğini açıkça ortaya koyuyor.
4. Tahterevalli Dengesi Neden Önemli?
Ekonomide tahterevalli etkisini anlamak, politika yapıcılar ve yatırımcılar açısından son derece önemlidir. Çünkü bir alanda iyileşme sağlamak için alınan kararlar, başka bir alanda olumsuz etki yaratabilir. Bu etkiyi önceden görmek, dengeyi doğru kurmak ve uzun vadede istikrar sağlamak açısından kritik rol oynar.
Ayrıca vatandaşlar açısından da bu durum, “Neden faiz düşünce enflasyon artıyor?” veya “Neden döviz düşünce cari açık büyüyor?” gibi sorulara yanıt verir. Ekonomi, bir bütün olarak işler ve bir parçası hareket ettiğinde, diğer parçalar da mutlaka etkilenir.
5. Sonuç: Sürekli Değişen Bir Denge Arayışı
Ekonomi, durağan bir yapı değildir; aksine, sürekli hareket eden, dengesini korumaya çalışan bir sistemdir. Tahterevalli benzetmesi, bu karmaşık yapının en yalın ve anlaşılır ifadesidir. Dengeyi bulmak, onu korumak ve gerektiğinde yeniden ayarlamak hem ekonomi yönetiminin hem de bireylerin en önemli sınavlarından biridir.
Sonuç olarak, ekonomide tahterevalli etkisi; kararların ve gelişmelerin tek yönlü sonuçları olmadığını, birbirini dengeleyen ve bazen zorlayan etkiler yarattığını hatırlatır. Bu dengenin ne kadar hassas olduğunu görmek ise, hem daha gerçekçi bir ekonomik bakış açısı kazandırır hem de uzun vadeli politikaların neden bu kadar zor olduğunu anlamamıza yardımcı olur.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
[email protected]